بقعه هارونیه، یکی از قدیمی ترین آثار شهر توس است که در ابتدای شهرک تاریخی توس و نزدیکی آرامگاه فردوسی قرار دارد و سال هاست بسیاری از گردشگران،‌ پژوهشگران و باستان شناسان از آن بازدید می کنند. هارونیه مرتفع ترین ساختمان قدیمی این شهرک تاریخی به حساب می آید و با تزیینات منحصر به فرد خود، از دیگر سازه های کهن خراسان متمایز می شود. گفته شده است که زمان ساخت این بنا به قرن های هفتم یا هشتم هجری قمری باز می گردد؛ اما این موضوع هنوز به طور کامل ثابت نشده است. هارونیه بنایی افسانه ای‌ست که کاربری اصلی آن هنوز شناخته نشده و همین موضوع بازدید از آن را جذاب تر می کند و آن را به یکی از پرطرفدارترین جاذبه های مشهد تبدیل کرده است. هارونیه در میان مردم با نام های بقعه هارونیه، گنبد هارونیه و بقعه هارون نیز شناخته می شود. 

هارونیه تنها اثر باقی مانده از توس قدیم به شمار می رود و در سال های اخیر به همت انجمن آثار ملی و فرهنگی خراسان بازسازی و اطراف آن فضاسازی شده است. این اثر در تاریخ پانزدهم دی ماه 1310 به شماره 173 در فهرست آثار تاریخی ایران به ثبت رسیده است. البته این اثر بعدها در سال 1382 تحت عنوان آرامگاه منسوب به امام غزالی (1) به شماره ۸۹۴۴ به فهرست آثار ملی ایران اضافه شد. 

">تاریخچه هارونیه

تاریخ ساخت بنای هارونیه و کاربری اصلی آن مشخص نیست و اظهارنظر های مختلفی در مورد آن بیان شده است. برخی قدمت این سازه را به قرن هفتم و هشتم نسبت می دهند و برخی اعتقاد دارند که این ساختمان پیش از اسلام ساخته شده است. مردم عادی این بنا را به دلیل شباهت نامش به اسم هارون الرشید، به این نام می خوانند و بیان می کنند که هارونیه، در زمان این خلیفه عباسی بنا شده است؛ اما این تنها افسانه ای بیش نیست. هارون الرشید در سال 193 هجری قمری (135 خورشیدی) برای سرکوب شورشیان قصد سفر به خراسان را می کند؛ اما در راه بیمار می شود و زمانی که به نوقان توس (محل مشهد فعلی) می رسد از دنیا می رود و در کاخ و باغ والی پیشین خراسان دفن می شود. به همین دلیل هیچ گاه فرصتی نداشته است تا دستور ساخت بنایی مانند هارونیه را بدهد. 

عده ای از پژوهشگران نیز گفته اند که زمان ساخت این بنا به دلیل نوع معماری و سبکی که در آن به کار رفته است (سبک آذری) به قرن ششم هجری بر می گردد. در تحقیقی که در سال 1354 در این ساختمان صورت گرفت، سفال هایی مربوط به دوران سلجوقی، تیموری و صفوی و همچنین جرز بسیار قطوری از سنگ و ملات ساروج در آن پیدا شد. جنس مصالح به کار رفته در این جرز شباهت بسیاری به پِی آتشکده های دوره ساسانی دارد. این موضوع نیز از طرفی می تواند نشان دهنده آن باشد که سابقه هارونیه به خیلی پیش از قرن ششم بر می گردد. تعدادی از پژوهش های اخیر اما نشان می دهد که هارونیه پس از هجوم مغول ها به ایران و در دوره ایلخانی (قرن هشتم هجری) ساخته و بخش هایی نیز در دوره تیموریان به آن اضافه شده است. این فرضیه به حقیقت نزدیکی بیشتری دارد چون به احتمال زیاد اگر پیش از حمله مغول وجود داشت مثل دیگر بناهای مهم از میان می رفت و تخریب می شد. 

به هر حال تا انجام یک پژوهش جامع و چند جانبه نمی توان نظر قطعی را در این مورد بنا و تاریخ کاربری آن بیان کرد. این بنا تا حدود صد سال پیش چندان شناخته شده نبود و در وضعیت بسیاری بدی قرار داشت. تا اینکه در سال های 1308 تا 1313 خورشیدی همراه با سر و سامان دادن محوطه اطراف آرامگاه فردوسی و ساخت بنایی جدید برای آن، این سازه هم دیده شد و کم کم با نام های زندان هارون یا بقعه هارون بر سر زبان ها افتاد. البته باید ذکر شود که این ساختمان از لحاظ شکل و نقشه هیچ شباهتی به زندان ندارد. 

سفرنامه ها و نوشته های جهانگردان و پژوهشگران داخلی از صد سال پیش تا امروز نشان می دهد که مردم در زمان های قدیم این بنا را ابتدا با نام نقاره خانه می خواندند و سپس به آن زندان هارون، گنبد هارون و هارونیه نیز می گفتند؛ اما در برخی منابع نیز از این ساختمان به عنوان مسجد توس، آرامگاه و خانقاه غزالی نام برده شده است. 

این بنا در سال های اخیر به همت انجمن آثار ملی و میراث فرهنگی خراسان مرمت و آماده میزبانی از گردشگران شد. 

مسیر دسترسی

آدرس:‌ استان خراسان رضوی، جاده مشهد – قوچان، سه راه فردوسی، حاشیه بلوار شاهنامه، نرسیده به آرامگاه فردوسی، بقعه هارونیه

گنبد هارونیه در شهر مشهد، بخش مرکزی و دهستان طوس واقع شده است. برای رسیدن به آن می توانید از اتوبوس های خط 202 میدان فردوسی تا آرامگاه فردوسی استفاده کنید. در ایستگاه شاهنامه 63 از اتوبوس پیاده شوید، هارونیه در مقابل شماست. 

اگر هم می خواهید از تاکسی برای رسیدن به این مکان استفاده کنید باید بدانید تنها تا ابتدای بلوار شاهنامه می توانید با تاکسی های خطی بروید. پس از آن باید سوار ماشین های شخصی یا اتوبوس شده و خود را به مقصد برسانید. 

هزینه

هزینه استفاده از گنبد هارونیه برای اتباع ایرانی 2500 تومان و برای اتباع خارجی 15000 تومان است.